वाल्मीकि विद्यापीठमा ‘आत्मतत्त्वविमर्श’

- डा.उमेशप्रसाद घिमिरे

१. पृष्ठभूमि

नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको ३८औँ स्थापना दिवसका पूर्वसन्ध्यामा वाल्मीकि विद्यापीठ, न्यायविभागद्वारा मिति २०८१ मंसिर २४ गतेका दिन आन्वीक्षिकी व्याख्यानमाला प्रथम पुष्पस्वरुप ‘न्यायवैशेषिकदर्शनाभिमत – आत्मतत्त्वविमर्श’शीर्षक विद्वद्गोष्ठी आयोजना गरिएको थियो। न्याय विभागका विभागाध्यक्ष प्राध्यापक जगतप्रसाद उपाध्यायको सभाध्यक्षमा सम्पन्न उक्त ज्ञानसमारोहमा संस्कृत विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति प्राध्यापक शिवहरि मरहट्टाज्यू प्रमुखअतिथि तथा व्याख्याताका रूपमा रहनु भएको थियो भने ने.सं.वि.का संस्थापक शिक्षाध्यक्ष प्राध्यापक विद्यानाथ उपाध्यायज्यू विशिष्ट अतिथि एवम् सम्मानित व्यक्तित्वका रूपमा सहभागी हुनुभएको थियो । त्यसैगरी वाल्मीकि विद्यापीठका प्राचार्य डा.भागवत ढकाल , पूर्वप्राचार्य प्राध्यापक पद्मप्रसाद भट्टराई, पूर्व परीक्षा नियन्त्रक प्रा.डा.धनेश्वर नेपाल, प्राध्यापक संघ ने.सं.वि.का सभापति प्रा.डा.मुकुन्दप्रसाद लामिछाने, पूर्वसभापति प्रा.शम्भुराज गौतम, पूर्वसभापति प्रा.डा. शान्तिकृष्ण अधिकारी, सहायक प्राचार्यद्वय प्रा.अच्युतप्रसाद लामिछाने र डा.रमा भट्टराई, वाल्मीकि विद्यापीठ प्राध्यापक संघ समितिका सभापति प्राध्यापक घनश्याम भण्डारी, विद्यापीठका विविध विभागका अध्यक्ष तथा प्राध्यापक वर्ग र छात्रवर्गको विशेष समुपस्थितिमा सम्पन्न उक्त समारोह अत्यन्त ज्ञानवर्धक तथा गरिमामय बनेको थियो ।

२.प्रवचनसार –

समारोहका प्रमुख अतिथि तथा पूर्वउपकुलपति प्राध्यापक शिवहरि मरहट्टाज्यूले ‘न्यायवैशेषिकदर्शनाभिमत – आत्मतत्त्वविमर्शः’ शीर्षकमा दार्शनिक प्रवचन गर्नुभएको थियो। ‘आत्मा वारे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ (बृहदारण्यकोपनिषद्) भन्ने उपनिषद् आदेश छ। यसबाट आत्मबोध नै मानवजीवनको लक्ष्य हो भन्ने प्रष्ट पार्दछ र त्यसै आत्मतत्त्वको अन्वेषण गर्ने क्रममा पौरस्त्य दर्शन विकसित भएको छ, आत्मबोधका लागि पौरस्त्य दर्शनको शरणमा जानै पर्छ। दर्शनकै माध्यमले आत्माको दर्शन एवं साक्षतकार हुन्छ, ‘दृश्यते अनेनेति दर्शनम्’ ‘दृश्यते अस्मिन्निति दर्शनम् करणार्थक वा अधिकरणार्थक दुबै व्युत्पत्तिलभ्यार्थ प्रष्ट पार्दै ‘दृष्टिर्प्रेक्षणे’ पाणिनीय धातुमा ‘अन’ प्रत्यय लागेर बनेको दर्शन शब्दको अर्थ सामान्य हेराइ मात्र नभएर प्रकृष्ट (विशेष) ईक्षण भन्ने बुझ्नु पर्दछ। दर्शनका अभावमा संसार नै प्राप्त हुने र दर्शन भएमा दुःखमय संसारबाट मोक्ष मिल्दछ। दर्शनशास्त्रमा न्याय दर्शन र वैशेषिक दर्शनलाई समानतन्त्र मानिन्छ । वैदिक धर्मको स्वरूपानुसन्धानका लागि न्यायको परम् उपादेयता छ। न्यायलाई समस्त विद्याको प्रकाशक, सम्पूर्ण कर्मको उपाय समस्त धर्मको आश्रय मानिएको छ । “प्रमाणैरर्थपरीक्षणं न्यायः” (वात्सायन –न्यायभाष्य १/१/१) अर्थात् विभिन्न प्रमाणका आधारमा वस्तुतत्त्वको परीक्षा गर्नुलाई न्याय भनिन्छ। न्यायलाई आन्वीक्षिकी भनिन्छ । त्यसैगरी हेतुविद्या, हेतुशास्त्र, प्रमाण शास्त्र पनि भनिने न्यायदर्शनको प्रयोजन निःश्रेयस प्राप्ति अर्थात् दुःखको आत्यन्तिक निवृत्ति नै हो । त्यो निःश्रेयस आत्मतत्त्वको ज्ञानबाट मात्र प्राप्त हुन्छ । त्यसैगरी वैशेषिक दर्शनको प्रयोजन पनि समान नै छ । सृष्टिप्रक्रिया अन्तर्गत अनन्त परमाणुको भेद उपभेद गरेर विवेचन गरिएकोले अर्थात् प्रत्येक परमाणु-परमाणुमा भेद गर्ने विशेष तत्त्व छ भन्ने विवेचन भएकाले कणाद मुनिको दर्शनलाई वैशेषिक दर्शन भनिएको हो । न्यायदर्शनले सुखदुःखको अधिकरणका रूपमा आत्मालाई स्वीकार गरेको छ भने “प्रणापाननिमेषोन्मेषजीवनमनोगति–इन्द्रियान्तरविकारसुखदुःखेच्छद्वेषप्रयलाश्चात्मनो लिङ्गानि” (वैशेषिकसूत्र–३/२/४) भनेर वैशेषिक दर्शनले श्वासप्रश्वास , निमेषोन्मेष, जीवन, मनोगति , इन्द्रियको सञ्चालक एवम् अधिष्ठाता , सुखदुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्नजस्ता गुणको आश्रयद्रव्यका रूपमा चेतन आत्माको सिद्धि हुन्छ भन्ने मानेको छ । ‘अहं सुखी, अहं दुःखी’ भन्ने अनुभवबाट आत्मा प्रत्यक्ष प्रमाणबाट नै सिद्ध छ, साथै अनुमान प्रमाणद्वारा पनि आत्माको सिद्धि हुन्छ। न्याय–वैशेषिक दर्शनमा जीवात्मा र परमात्मा गरी आत्मा द्विप्रकारक छ। यसै आत्मज्ञानबाट पवर्गहीन अपवर्गको प्राप्ति हुन्छ । प–पतन,फ–फलाशा ,ब– बन्धन, भ–भय र म–मृत्यु : यी पवर्ग बन्धन हुन् भने तिनको अभाव नै अपवर्ग हो । “तदत्यन्तविमोक्षो$पवर्गः” भन्ने लक्षणले दुःखको आत्यन्तिक निवृत्तिलाई अपवर्ग÷मुक्ति भनिएको छ। सबैले निवृत्तिपरक पारमार्थिक शान्ति चाहेका हुन्छन् । दुःखले सहित मुक्ति कुनै पनि दर्शनले मानेको छैन । अतः न्याय वैशेषिक दर्शन केवल प्रमाण विवेचनमा मात्र केन्द्रित नभई मोक्षशास्त्रका रूपमा समेत प्रतिष्ठित छ। यही नै प्राध्यापक मरहट्टाज्यूद्वारा अभिव्यक्त प्रवचनको सारसंक्षेप रहेको छ । ३. मन्तव्यसारसंक्षेप

क)उक्त समारोहमा वाल्मीकि विद्यापीठका प्राचार्य प्रा.डा. भागवत ढकालज्यूले नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको स्थापनादिवसको अवसर पारेर विद्वद्गोष्ठी एवम् आत्मतत्त्वविमर्श आयोजना गरेकोमा न्यायविभागप्रति हार्दिक आभार तथा धन्यवाद ज्ञापनपूर्वक विद्यापीठको प्राज्ञिक तथा भौतिक उन्नयनमा आफू सर्वदैव दत्तचित्त रहेको , आफ्ना कार्यकालमा थुप्रै प्रज्ञिक तथा शैक्षिक गतिविधिहरू सञ्चालन भएको बताउनु भएको थियो। त्यसैगरी समाजले वेद, वेदान्त, ज्योतिष, धर्मशास्त्र आदि छुट्टाछुट्टै विषयमा शास्त्रीय ज्ञानको रुचि राखेकाले विश्वविद्यालयले औपचारिक शास्त्री र आचार्य तहका अतिरिक्त १ महिने, ३ महिने, ६ महिने, ९ महिने तथा एकवर्षीय प्रशिक्षणात्मक कार्यक्रमहरू आवश्यक पाठ्यक्रम र पाठ्यवस्तु निर्माण गरी सञ्चालन गर्नु र समाजसँग जोडिनु पर्ने आजको आवश्यकतालाई विश्वविद्यालयको नेतृत्वले बोध र सम्बोधन गर्नु पर्ने विचार प्राचार्य प्रा.डा. ढकालज्यूले प्रस्तुत गर्नुभएको थियो।

ख) समारोहमा ने.सं.वि. नेपाली विषयसमितिका अध्यक्ष प्रा.डा. ध्रुवप्रसाद भट्टराईज्यूले बौद्धिक एवं दार्शनिक कार्यक्रमको महत्तालाई प्रकाश पार्दै कार्यक्रम आयोजक न्यायविभाग परिवार एवम् विभागाध्यक्ष प्राध्यापक जगतप्रसाद उपाध्यायको सक्रियताको प्रशंसा गर्नु भएको थियो। आफू नेपाली विषयको विद्यार्थी वा प्राध्यापक भएपनि न्यायदर्शनका गुरूहरू प्राध्यापक विद्यानाथ उपाध्याय, प्राध्यापक शिवहरि मरहट्टा र प्राध्यापक पद्मप्रसाद भट्टराईबाट उपकृत रहेको र उहाँहरूको दर्शनसम्बद्ध ग्रन्थहरूको अध्ययनबाट आफू लाभान्वित बन्न पाएको अर्थात् आफूले गुरूमानेका न्यायविद्याका पारङ्गत त्रिमूर्तिको सान्निध्यले आफूमात्र धन्य नभई सम्पूर्ण सभा नै धन्य र लाभदायी भएको टिप्पणी गर्नुभएको थियो ।

ग) समारोहमा वाल्मीकि विद्यापीठका पूर्वप्राचार्य तथा न्यायविभागका पूर्व विभागाध्यक्ष प्राध्यापक पद्मप्रसाद भट्टराईज्यूले आफ्नो मन्तव्यका रूपमा ज्ञानवर्धक, उत्साहमूलक, आत्मतत्त्वप्रतिपादक, वैदूष्यपूर्ण समारोहबाट आफू अत्यन्त प्रसन्न बनेको भन्दै आयोजक न्यायविभागप्रति धन्यवाद ज्ञापन गर्नुभएको थियो । ‘अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्’ (गीता) भन्ने भगवद्वचनबाट विद्यामा आत्मविद्या नै श्रेष्ठ छ भन्ने सिद्ध हुन्छ । ज्ञानको समवायी कारणका रूपमा आत्माको विवेचन न्यायदर्शनमा गरिएको छ। धेरै पढ्नु पर्दैन, थोरै पढेर पनि त्यसलाई व्यवहारमा उतार्न सकियो भने सार्थक हुन्छ भन्ने विचार प्राध्यापक भट्टराईले व्यक्त गर्नुभएको थियो । न्यायशास्त्र प्रमाण शास्त्र नै हो तर धेरैले न्यायसूत्रमा मङ्गलाचरण भएकै छैन। न्यायशास्त्रको प्रारम्भ नै मङ्गलवाचक शब्दबाट नभई ‘प्रमाण–प्रमेय....’ सूत्रबाट भएको देखिन्छ भन्ने सन्देह एवं आलोचना गरेको पाइन्छ । वस्तुतः प्रमाण शब्द नै मङ्गलवाचक हो किनकि प्रमाण भगवानको प्रसिद्ध आभिधान हो । अतः न्यायशास्त्रलाई प्रमाणशास्त्र मान्नु युक्तियुक्त छ । यस किसिमको आत्मतत्त्व विवेचनपरक कार्यक्रम आयोजना गर्ने र आमन्त्रण गरी विचार प्रकट गर्ने अवसर प्रदान गर्ने विभागाध्यक्ष प्रा.जगत्प्रसाद उपाध्याय लगायत आयोजक न्यायविभाग तथा वाल्मीकि परिवारप्रति प्राध्यापक भट्टराईले विशेष धन्यवाद व्यक्त गर्नुभएको थियो ।

४. आशीर्वचन

न्यायविद्या तथा तन्त्रविद्याका पारङ्गत प्राध्यापक विद्यानाथ उपाध्यायज्यूले आफूले पढाएको वाल्मीकि विद्यापीठमा आउन पाउँदा आफूलाई आफ्नै घर आएको महसुस हुने हर्षोद्गार प्रकट गर्दै न्यायविभागले आन्वीक्षिकी व्याख्यानमालाको शुभारम्भ गरेकोमा आफू अत्यन्त आह्लादित बनेको बताउनु भएको थियो । वस्तुत सबै दर्शनहरूले प्रमाणमूलक विचार व्यक्त गर्ने भएकाले सबै दर्शन तथा दार्शनिक नैयायिक नै हुन् र कुनै न कुनै रूपमा न्यायशास्त्रको प्रयोग सबै दर्शनले गरेकै छन् भन्दै न्यायदर्शनको सर्वोपकारकत्व तथा सर्वशास्त्रप्रकाशकत्वलाई पुष्टि गर्नुभएको थियो । यति ठूलो विद्वद्गोष्ठीमा आफूलाई सम्झेर अभिनन्दन गरेकोमा आयोजक न्यायविभाग तथा विद्यापीठ परिवारप्रति धन्यवाद ज्ञापन गर्नुभएको थियो । सम्मानित गुरू प्रा.विद्यानाथ उपाध्यायज्यूले ‘आत्मतत्त्व’ शीर्षक सुन्दर कविता समेत सुनाएर आत्मतत्त्वविवेचनपरक समारोहको औचित्य प्रतिपादन, गरिमावर्धन , समर्थन तथा अनुमोदन गर्नुभएको थियो ।

५. सभाध्यक्षको मन्तव्यसार

न्यायविद्यापारङ्गत स्व.पद्मप्रसाद भट्टराई र पंडितराज सोमनाथ सिग्द्यालजस्ता विद्वानबाट सुशोभित न्यायविभागले निरन्तर विद्वान गुरूजनको स्नेह र आशीर्वाद पाइरहेको उल्लेख गर्दै आयोजक न्यायविभागका अध्यक्ष तथा सभाका सभापति प्राध्यापक जगत्प्रसाद उपाध्यायज्यूले आन्वीक्षिकी व्याख्यानमाला-१ तथा ‘न्याय वैशेषिकाभिमतात्मतत्त्वविमर्श:’ मा प्रमुख वक्ताका रूपमा समुपस्थित प्राध्यापक मरहट्टा गुरूज्यू , विभागको अभिनन्दन ग्रहण गरिदिनुहुने सम्मानित गुरू प्राध्यापक विद्यानाथ उपाध्यायज्यू,विभागको कार्यक्रमलाई विशेष समय र आवश्यक सहयोग र व्यवस्थापनसहित समुपस्थित विद्यापीठका प्राचार्य प्रा.डा. भागवत ढकालज्यूलगायत सहायक प्राचार्यद्वय, विभागीय अध्यक्षज्यूहरू, सम्पूर्ण प्राध्यापकवर्ग तथा समुपस्थित छात्रवर्गप्रति समारोहको शोभा बढाइ दिएकामा तथा आयोजक न्यायविभागलाई साथसहयोग गरी उत्साह वृद्धि गरिदिएकामा सबैप्रति यथा योग्य सम्मान, नमन, आभार, तथा धन्यवाद ज्ञापन गर्नु भएको थियो । उहाँले वाल्मीकि विद्यापीठमा रहेका सबै दर्शन विभागलाई आफूले अलग विभाग नठानेको प्रष्ट पार्दै सबै विभागलाई सहकार्य गरी बौद्धिक/ प्रज्ञिक कार्य सम्पन्न गर्न आह्वान गर्नु भएको थियो। विभागहरूका बीच परस्पर तुलनात्मक विमर्श, कार्यशाला, अन्तरगोष्ठी, सम्मेलन गर्नु तथा समाजलाई उपयोगी हुने गरी अध्ययन, अनुसन्धान, ग्रन्थप्रकाशन गर्नु आजको आवश्यकता प्रति आफू सदैव चिन्तित तथा दत्तचित्त रहेको प्रष्ट्याउदै प्राध्यापक, विद्वान् विदुषीलाई प्राज्ञिक कार्यमा समर्पित हुन अनुरोध गर्नुभएको थियो। सम्मानित गुरूजन र पुरस्कृत विद्यार्थीलाई हार्दिक बधाइ तथा समुज्वल जीवनको शुभकामना समेत प्राध्यापक जगतप्रसाद उपाध्यायज्यूले व्यक्त गर्नुभएको थियो ।

६. सम्मान तथा पुरस्कार

न्यायविभागले पूर्व विभागाध्यक्ष तथा पूर्व शिक्षाध्यक्ष गुरूवर प्रा. विद्यानाथ भट्टराईज्यूले संस्कृत विश्वविद्यालय र न्यायविद्याप्रति पुर्याउनु भएको योगदानको उच्च मूल्याङ्कन गर्दै गुरु-अभिनन्दन तथा सम्मान गरेको थियो । दोसल्ला, पुष्पमाला, दक्षिणा र सम्मानपत्रसहित न्यायविभागले प्राध्यापक विद्यानाथ भट्टको अभिनन्दन गरेको थियो। उक्त सम्मानपत्र विभागकै सदस्थ डा.वैकुण्ठ घिमिरेज्यूले वाचन गर्नुभएको थियो।

त्यसैगरी न्याय विषय लिई सर्वप्रथम हुने छात्रलाई पुरस्कृत गर्ने कार्यक्रमको प्रारम्भ गरेको न्याय विभागले न्याय विषय लिई आचार्य तह अध्ययनरत टीका अधिकारी (प्रथम वर्ष, ७४.६५%) लाई रू.५००० नगदसहित प्रमाणपत्र प्रदान गरी पुरस्कृत गरेको थियो । उक्त प्रमाणपत्र विभागकै सदस्य उप प्रा. लक्ष्मणप्रसाद आचार्यले वाचन गर्नुभएको थियो । साथै पुरस्कृत छात्र अधिकारीलाई आफ्नो विचार अभिव्यक्त गर्ने अवसर पनि दिइएको थियो।

७. उपसंहार तथा निष्कर्षः

आत्मतत्त्व विवेचनपरक उक्त कार्यक्रममा समुपस्थित अतिथि ,गुरूवर्गप्रति विभागका सदस्य एवम् विद्यापीठकी सहायक प्राचार्य डा.रमा भट्टराईज्यूले स्वागत अभिनन्दन गर्नु भएको थियो भने प्राध्यापक घनश्याम भण्डारीज्यूले धन्यवाद समर्पण गर्नु भएको थियो । ज्ञानवर्धक, व्युत्पत्तिमूलक, जागरूक र उत्साहपरक उक्त समारोहको कुशल समुद्घोषण विभागकै सदस्य सहप्रा.केशवशरण अर्यालज्यूले गर्नु भएको थियो । विषयको गाम्भीर्य, विशिष्ट विद्वद्गुरूजनको सान्निध्य, व्याख्यान, प्रवचन तथा आशीर्वचनले न्याय विभागद्वारा आयोजित उक्त ज्ञानसमारोह अत्यन्त भव्य, सभ्य, रमणीय तथा अनुसरणीय रहेको लेखकीय तथा भावकीय निष्कर्ष छ । जयतु संस्कृतम्। जयतु न्यायविभाग:! जयतु नेपालसंस्कृतविश्वविद्यालय:। जयतु वाल्मीकिविद्यापीठम्!

–