१. विषयप्रवेशः–
वेदान्तदर्शन आध्यात्मिक चिन्तनसँग सम्बद्ध दर्शन हो । वेदान्तदर्शनलाई निवृत्तिमार्गमा लाग्नेहरूको दर्शन पनि मानिन्छ । भगवद्गीताको शाङ्करभाष्यको उपोद्घातमा प्रवृत्तिधर्म र निवृत्तिधर्मको चर्चा गर्दै इनका अधिकारी पनि छुट्टाछुट्टै हुने कुरा बताइएको छ । सामान्य धारणा यस्तो पनि छ – “आध्यात्मिक चिन्तन र भौतिक चिन्तन अलग अलग विषय हुन् । जिन्दगी चलाउन भौतिक सुख–सुविधाका साधन चाहिन्छन् । विषयमा वैराग्यको अपेक्षा राख्ने वेदान्त–दर्शनले भौतिक अभ्युन्नतिलाई चाहँदैन । त्यसैले यो दर्शन व्यहारानुकूल छैन” आदि । यो चिन्तनलाई हेर्दा जिज्ञासा पैदा हुन्छ – के साँच्चै वेदान्तदर्शनले जीवन र जगत्को उपेक्षा गरेको छ ? अथवा यसले निःश्रेयस् सँगै अभ्युदय अर्थात् भौतिक उन्नतिका लागि पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ ? वेदान्तचिन्तन र व्यावहारिक जीवनमा तालमेल छ अथवा छैन ? भन्ने जिज्ञासालाई केन्द्रमा राखेर वेदान्तचिन्तनले जीवन अझ सफल र सार्थक बनाउँछ भन्ने विचारमा आधारित भई यो विचारपत्र तयार गरिएको छ । यहाँ अद्वैत वेदान्त दर्शनको संक्षिप्त परिचय दिँदै यस चिन्तनले जीवन र जगत्लाई उच्चतम महत्त्व दिएको र यसले सांसारिक व्यवहारलाई सफल र सार्थक बनाउने निष्कर्ष निकालिएको छ ।

२. के हो दर्शन ?
 संस्कृत भाषाको प्रेक्षण (हेर्नु) अर्थ दिने दृश्–धातुबाट करण अर्थमा ल्युट्–प्रत्यय गरेर तयार हुने दर्शन शब्दको अर्थ हो – यथार्थ ज्ञानको साधन । जसद्वारा तत्त्वको यथार्थ ज्ञान हुन्छ, त्यो दर्शन हो । भावमा ल्युट् गर्ने हो भने ज्ञानको साधनलाई होइन, ज्ञानलाई नै दर्शन भन्न मिल्छ । दर्शन भनेको दृष्टिकोण हो, विचार हो र वास्तवमा यथार्थ ज्ञान हो । यी दुवै अर्थ समेटेर दर्शनको परिभाषा यसरी गरिएको छ –
 सम्पूर्णाया दृश्यसृष्टेर्यद्भवेन्मूलकारणम् ।
 तज्जिज्ञासा तदर्थञ्च प्रयत्नो दर्शनं स्मृतम् ।। (सारस्वतीसुषमा)
सम्पूर्ण दृश्य प्रपञ्चको मूल कारणका सम्बन्धमा जिज्ञासा राख्नु र तत्सम्बन्धी प्रयत्न गर्नुलाई दर्शन भनिन्छ । वास्तवमा ‘दर्शन’ शब्दले अन्तर्दृष्टिले हेर्नु वा चिन्तन गर्नु भन्ने अर्थ दिन्छ । यो बाह्य इन्द्रियसँग होइन, आत्मासँग सम्बन्धित विषय हो । तर जीवन—जगत्, सृष्टि—स्थिति, जन्म—मृत्युजस्ता विविध विषय र तिनका कर्ता तथा नियन्ताका सम्बन्धमा गरिने चिन्तन पनि दर्शनसँग सम्बन्धित हुन्छ । त्यसैले विद्वान्हरू भन्छन् – सुनिपुण न्यायसङ्गत विचारद्वारा समग्र विश्वको मूलतत्त्वको अन्वेषण एवम् आविष्कार गर्नुको नाम नै दर्शनशास्त्र हो (खप्तड स्वामी, २०५८ ः ५५)
यहाँ यो कुरा स्मरणीय छ कि पूर्वमा प्रचलित दर्शन शब्दले दिने अर्थ पश्चिममा प्रसिद्ध फिलोसोफी शब्दले दिँदैन । फिलोस् र सोफिया दुई शब्दको योगले बनेको यस शब्दको अर्थ विद्या वा ज्ञानप्रतिको अनुराग भन्ने हुन्छ तर पूर्वमा प्रचलित दर्शन शब्दको अर्थ त्यहाँभन्दा धेरै व्यापक देखिन्छ ।

३. दर्शनको भेद
 ऋग्वेदको नासदीय सूक्तमा देखिएको दर्शनको बीज कालान्तरमा आस्तिक र नास्तिक दर्शनको रूपमा विकसित हुँदै गएको पाइन्छ । यसै क्रममा वेदप्रामाण्यवादी आस्तिक बने र वेदको प्रामाण्य नमान्ने नास्तिक बने । नास्तिकअन्तर्गत चार्वाक, बौद्ध र जैन मानिए भने आस्तिक दर्शनअन्तर्गत मूलतः ६ दर्शन प्रसिद्ध भए – न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, वेदान्त र मीमांसा । भनिएको पनि छ–
 गौतमस्य कणादस्य कपिलस्य पतञ्जलेः ।
 व्यासस्य जैमिनेश्चापि दर्शनानि षडेव हि ।।
 पूर्वका हरेक दर्शनहरूले आ–आफ्नो विषय प्रतिपादनको क्षेत्र र सीमा छुट्याउन प्रमाण र प्रमेयको निधो गर्दछन् । प्रमाण नभई प्रमेय सिद्ध हुँदैन । न्यायदर्शनमा प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान र शब्द ४ प्रमाण मानिएकोमा वेदान्तमा अर्थापत्ति र अनुपलब्धि थपेर ६ प्रमाण मानिएको छ, । तर व्यावहारिक अस्तिकलाई स्वीकारेर प्रमाणको चर्चा गरेपनि वेदान्तमा चाँहि वास्तवमा परमतत्त्वको प्रतिपादन गर्ने मूल प्रमाण भनेको श्रुतिप्रमाण मात्र हो । श्रुति भनेको उपनिषद् हो । भनिएको पनि छ– तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि ।
 प्रमेय तत्त्व भनेर अरु दर्शनमा छुट्टाछुट्टै संख्या तोकिएको छ । न्यायदर्शनमा १६ पदार्थ, वैशेषिकले ७ पदार्थ, साङ्ख्यमा २५ तत्त्व, योगमा २६ तत्त्व बताइयो । मीमांसामा यजमान, अपूर्व, स्वर्ग, तदर्थक याग, देवता आदिको प्रतिपादन गरिएको छ, तर वेदान्तमा मूलतः श्रुतिप्रमाणको आधारमा अरु पदार्थको चर्चा नगरी दृक् र दृश्य दुई पदार्थको विवेचना गर्दै दृश्यको पनि अधिष्ठानको रुपमा दृक् अर्थात् एकमात्र ब्रह्मतत्वको प्रतिपादन गरिएको छ । 
पूर्वमा प्रचलित दर्शनहरूमा सबैभन्दा बढी विकसित दर्शन वेदान्तदर्शन हो । यससँग सम्बन्ध राख्ने शैव, शाक्त र वैष्णव आदि अन्य दर्शनहरू पनि छन् । वेदान्तअन्तर्गत पनि विशिष्टाद्वैत, द्वैताद्वैत, द्वैत, अद्वैत, अनिर्वचनीय भेदाभेद आदि विभिन्न मतान्तर छन् तर सबैको मूल आधार प्रस्थानत्रयी नै हो । त्यसैले तत्त्वको प्रतिपादन गर्ने शैलीमा मतभिन्नता भए पनि अन्तिम मिलनबिन्दु पहिल्याउँदा सबैमा समन्वय हुन सक्छ । 

४.अद्वैत वेदान्त दर्शन
ब्रह्म वा आत्मालाई एक मात्र सत्य ठान्ने, ब्रह्मका अतिरिक्त कुनै वस्तुको पारमार्थिक सत्ता स्वीकार नगर्ने दर्शन अद्वैत वेदान्त दर्शन हो । प्रस्थानत्रयी यसको मूल आधार हो । श्रुति, स्मृति र न्याय तीन प्रस्थान हुन् । श्रुति प्रस्थान भन्नाले उपनिषद्, स्मृतिप्रस्थान भन्नाले गीता र न्यायप्रस्थान भन्नाले व्यासप्रणीत ब्रह्मसूत्र हुन् । यिनै तीन प्रस्थानको व्याख्याको रूपमा आचार्यहरूले भाष्यको रचना गरेका छन् । आद्य जगद्गुरु शङ्कराचार्य (७८८–८२०) को शांकरभाष्यले अद्वैत वेदान्त दर्शनलाई परिपुष्ट गरेको छ । उनका शिष्य र उत्तरवर्ती आचार्यहरूले पनि यसै सिद्धान्तको व्याख्या र परिष्कार गरेका छन्, जसबाट वेदान्तको अद्वैतधारा समृद्ध भएको छ । 
उपनिषद् भन्छ – सदेव सौम्य इदमग्र आसीत्, (छा.उ. ६) हे बाबु ! सृष्टि हुनुभन्दा पहिले यो सम्पूर्ण जगत् सत् मात्र थियो । एकमेवाद्वितीयम्, (छा.उ ६ ) स्वगत, सजातीय र विजातीय भेदरहित अद्वितीय एक सत् मात्र छ अरु केही होइन । सर्वं खल्विदं ब्रह्म, (छा.उ.) यो सम्पूर्ण जगत् ब्रह्म नै हो । नेह नानास्ति किञ्चन, (वृ.उ.) यहाँ कुनै अनेकता छँदै छैन । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति, य इह नानेव पश्यति (वृ.उ.) जसले एक ब्रह्ममा अनेकता देख्छ त्यसले भेददृष्टिका कारण जन्ममृत्युको चक्रमा भौतारिनु पर्छ । द्वितीयाद्वै भयं भवति (वृ.उ.) दुई देख्नु नै भयको कारण हो इत्यादि । ब्रह्मसूत्रमा पनि तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः भनेर कारणदेखि कार्य भिन्न हुदैन भन्ने कुरा सिद्ध गरिएको छ । माटो एउटै हुँदाहुँदै पनि अनेक नाम र रूपहरूको परिकल्पना गरिन्छ तर वस्तुतः माटोबाट बनेका सबै चीजहरू माटोभन्दा भिन्न होइनन् । यस्तै जगत्को कारण ब्रह्ममा परिकल्पित प्रपञ्च ब्रह्मभन्दा भिन्न होइन भनिएको छ । भगवद्गीतामा पनि क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि, वासुदेवः सर्वमिति, इत्यादि वचनले अद्वैतसिद्धान्तलाई स्थापित गरेको छ । 
ज्ञान प्राप्त नहुँदासम्म सत्य लाग्ने जीव र जगत् आदिको भेद ज्ञान प्राप्त भएपछि समाप्त हुन्छ, किनभने ब्रह्मबाहेक अरु कुनै वस्तु छँदैछैन । जीवको जन्म—मरण एवम् उत्पत्ति र विनाश पनि अविद्याजनित हो । जीव र ब्रह्म एउटै भए पनि अविद्या या अज्ञानका कारण अनेक जस्तो आभास हुन्छ । अविद्या वा अज्ञानले ब्रह्ममा जीवभाव खडा हुन्छ भने ज्ञानले अविद्याको अन्त्य भएपछि जीवभाव पनि नष्ट भएर ऊ ब्रह्म नै हुन्छ । यही अविद्यारूपी अज्ञानलाई हटाउन तत्वज्ञानको आवश्यकता पर्छ । ज्ञाते द्वैतं नविद्यते (मा  उ  १।१८) । परमार्थ तत्व जानेपछि द्वैतको अस्तित्व रहँदैन  ।
यहाँ जिज्ञासा हुन्छ, यो अद्वैतसिद्धान्त व्यवहारानुकूल भएन कि ? व्यवहारमा तिमी म भनेर जीवन जगत्लाई छुट्याएर हेरिएको हुन्छ । तमः प्रकाशवत् विरुद्धस्वभावयोः अर्थात् आत्मा र अनात्म पदार्थ अन्धकार र उज्यालो जस्तै परस्परविरुद्ध भिन्नाभिन्नै कुरा हुन् । यिनीहरूमा द्वैत प्रत्यक्षसिद्ध छ । प्रत्यक्षविरुद्ध भएकोले अद्वैत सिद्ध हुन सक्दैन ।
 यसको समाधान गर्दै भनिएको छ – कारणवश एक पनि अनेक देखिन्छ, नेत्रदोषले एउटा चन्द्रमा पनि अनेक झैँ देखिन्छ । डोरी पनि सर्पझैँ देखिन्छ, सिपी पनि चाँदीझैँ देखिन्छ । जसरी भ्रान्तिस्थलमा अज्ञान कारण हुन्छ, त्यसरी नै यहाँ एक ब्रह्म अनेक देखिनुमा अविद्या वा माया कारण हुन्छ । इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते ।(वृ.उ.)       त्यही मायाका कारण जीव, जगत्, आत्मा, परमात्मा र अन्य सम्पूर्ण सांसारिक प्रपञ्च खडा भएको हो, सृष्टि र प्रलय पनि त्यही माया वा अविद्याको विलास हो । अब प्रश्न उठ्छ, के हो अविद्या ? जसले ब्रह्मलाई ढाकिदिन्छ । अनि ब्रह्म के हो ? जीव र जगत् के हो ? यी कुरा बुभ्न वेदान्त दर्शनका आधारभूत निम्न मान्यतामाथि दृष्टि दिनु जरुरी छ ।

५. वेदान्तका मूलभूत सिद्धान्तहरूः–

क) ब्रह्म
वेदान्तदर्शनमा ब्रह्मलाई नित्य, शुद्ध, बुद्ध, मुक्त स्वभाववाला, सर्वज्ञ, सर्वशक्तिसम्पन्न, निर्विकार, निराकार, तत्त्व मानिएको छ । सत्, चित् र आनन्द यसको स्वरूप लक्षण हो । जगत्को उत्पत्ति, स्थिति र लयको कारण हुनु यसको तटस्थ लक्षण हो । जगत्को अभिन्न निमित्तोपादान कारण पनि ब्रह्म हो र जीवभाव पनि ब्रह्ममा नै खडा हुन्छ भन्ने वेदान्तसिद्धान्त हो । 

ख) जगत्
 बाहिर देखिने पञ्चमहाभूत र तत्सम्बन्धी सृष्टि ब्रह्ममा मायाद्वारा खडा हुन्छ । अन्यत्र कहीँ नसुनिएको अभिनव चिन्तन वेदान्तदर्शनले दिएको छ – जगत्को सृष्टि ईश्वरले गर्छ भन्ने मात्र नभएर ईश्वर नै जगत्को रूपमा खडा हुन्छ । ऊ आफैँ निमित्तकारण बन्छ र जगत्को सृष्टि गर्छ । स ईक्षाञ्चक्रे (प्रश्नोपनिषद् ६÷३) । स प्राणमसृजत (प्रश्नोपनिषद् ६÷४) । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् । यस्तै ब्रह्मले आफैँ जगत् बनूँ, एक छु अनेक बनूँ भनेर परिकल्पना गर्छ र ऊ स्वयं जगत् बन्छ भन्ने कुरा बहु स्याम् प्रजायेय (.....) तदात्मानं स्वयमकुरुत (तैतिरीयोपनिषद् २÷७) । आदि श्रुतिमन्त्रहरूले बताएका छन् । यसको आधारमा ब्रह्म नै जगत् हो । मायाद्वारा केवल क्रीडार्थ जगत् बन्छ । संसार अविद्या या मायाको उपज हो । अतः ब्रह्मसत्तादेखि भिन्न सत्ता जगत्को छैन भन्ने सिद्ध हुन्छ । ऐनामा प्रतिबिम्ब देखिएझैँ यो समस्त विश्व अद्वितीय आफैँमा प्रतिबिम्बित भएर देखा परेको छ । विश्वं दर्पणदृश्यमाननगरीतुल्यं निजान्तर्गतम् । 

ग) जीव 
असङ्ग ब्रह्म नै मायाद्वारा सृष्टि प्रपञ्चमा लाग्छ र ऊ स्वयं मोहित भए झैँ गर्छ । हुँदाहुँदै अविद्यासँग मुछिँदा ब्रह्ममा काल्पनिक जीवभाव खडा हुन्छ । शरीर, इन्द्रिय र अन्तःकरणसँग मिलेको चैतन्यलाई जीव संज्ञा दिइन्छ । ती अनात्म पदार्थहरूसँग लसपस हुँदा स्वयं अजन्मा चैतन्यलाई म जन्मिने मर्ने हुँ भन्ने भान हुन्छ । यही काल्पनिक जीवभाव हो । ज्ञानद्वारा म शुद्ध चैतन्य हुँ, शरीर र इन्द्रियसँगको मेरो सम्बन्ध अवास्तविक हो भन्ने जानेर आफ्नो वास्तविक स्वरूपमा अवस्थित रहदा जीवको जीवत्व समाप्त हुन्छ र ऊ शुद्धचैतन्य बन्छ । जसरी दुधमा नौनी र काठमा आगो रहन्छ त्यसरी नै संसारमा ब्रह्म व्याप्त भएर रहन्छ र त्यही अक्षर ब्रह्मबाट प्रज्वलित आगोबाट फिलिङ्गा उत्पन्न भएझैँजीवहरू उत्पन्न हुन्छन् भन्ने कुरा औपनिषद् अद्वैतदर्शनको निष्कर्ष हो । 

६. ज्ञानको महत्त्व
 उक्त वेदान्तसिद्धान्तको आधारमा जीवन र जगत्लाई हेर्दा हाम्रा सामु देखिएको सुख, दुःखको परिकल्पना अवास्तविक हो र क्षणिक हो भन्ने सिद्ध हुन्छ । यही क्षणिक तुच्छ जीवनलाई साँचो ठानेर व्यवहार गर्दा त्यसमा आसक्ति हुन्छ, आसक्तिले अझ बढी मानसिक सम्बन्धको तानावाना बुन्ने गर्छ र त्यसपछि चाहेको वस्तु प्राप्त हुँदा त्यसमा राग बढ्छ र प्राप्त नभए द्वेष बढ्छ । यसप्रकार विषयासक्तिको कारणले नै दुःख हुन्छ । त्यसको निवृत्तिका लागि विषयमा आसक्ति हुनुहुदैन र सम्पूर्ण जगत् प्रपञ्चको मूल अधिष्ठान पूर्ण परमात्म तत्त्वको बोध हुनुपर्दछ ।
 वेदान्त दर्शनले जीव र ब्रह्म अभिन्न भएको र यो सम्पूर्ण जगत् प्रपञ्च ब्रह्ममा नै खडा भएको कुरा बताउँछ । अविद्याद्वारा एकमा अनेक, निर्गुणमा सगुण, निराकारमा साकार र अरूपमा नाना रूपको परिकल्पना हुन्छ । ज्ञानद्वारा अविद्याको निवृत्ति भएपछि भेदभ्रम निवृत्त हुन्छ । त्यसपछि भेदको प्रतीतिद्वारा हुने भय र शोकको पनि समाप्ति हुन्छ । वेदमा भनिएको छ – तत्र को मोहः कः शोकः एकत्वमनुपश्यतः । गीतामा भनिएको छ – ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । गौडपाद भन्नुहुन्छ – ज्ञाते द्वैतं न विद्यते ।
 तर यो ज्ञान कर्मद्वारा साक्षात् हुँदैन किनभने ज्ञान नित्य छ, ब्रह्मरूप छ, ब्रह्मभन्दा भिन्न होइन । त्यसैले ब्रह्मको ज्ञान अथवा ब्रह्ममा ज्ञान दुवै भन्न मिल्दैन । वास्तवमा ब्रह्म नै ज्ञान हो र ज्ञान नै ब्रह्म हो । त्यसैलाई सत्, चित् र आनन्द पनि भनिन्छ । यो चिद्रूप शाश्वत ज्ञान कुनै उपायद्वारा पैदा हुने होइन । मात्र अविद्यानिवृत्ति भएपछि भइरहेको वस्तुको पुनः बोध हुनु हो । गलामा रहेको माला बिर्सिएर अन्यत्र खोजे पनि थाहा पाएपछि भएकै वस्तुको पुनः प्राप्ति भए झैँ ब्रह्मज्ञानद्वारा भएकै स्वस्वरूपको पुनः अनुसन्धान हुने हो । यसलाई प्राप्तस्य प्राप्तिः र परिहृतस्य परिहारः पनि भनिन्छ । 
यसप्रकार ज्ञानलाई नित्य सिद्ध गर्न ज्ञान कर्मजन्य होइन भन्ने सिद्धान्त मानिएको छ । त्यस्तै मोक्ष पनि कर्मजन्य होइन र ब्रह्मभन्दा भिन्न पनि होइन । कर्मजन्य माने अनित्यतापत्ति आउँछ । अतः कर्मलाई मुक्तिको साधन मानिँदैन । सुरेश्वराचार्य भन्नुहुन्छ –
उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं विकार्यं कर्मणः फलम् । नैव मुक्तौ यतस्तस्मात् कर्म तस्या न साधनम् ।। (नैष्कर्म्यसिद्धिः)
यो कुरा बताउँदा ज्ञानका लागि कर्म साधन होइन भनियोे । यसै प्रसंगमा सर्वकर्म संन्यासको चर्चा पनि गरिएको छ । बाहिरी समाजमा त्यसको प्रभाव फैलिँदै जाँदा कर्म उपेक्षित बन्यो अनि वेदान्तले कर्म र व्यावहारिक जीवनको उपेक्षा गर्छ भन्ने प्रभाव पर्न थाल्यो, तर वास्तवमा वेदान्तले अकर्मण्यभाव सिद्ध गर्न खोजेको होइन । त्यहाँ सर्वकर्मसंन्यास भनेको अकर्मण्यभाव होइन । शरीरादि अनात्माको कर्मलाई आत्मामा आरोपित हुन नदिनु र कर्म परित्याग गर्छु भन्ने आग्रहलाई कर्म ठान्नु नै सर्वकर्मसंन्यास हो । कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः (गीता ४।१८) 
वेदान्तसिद्धान्तमा पनि तीन किसिमका सत्तालाई स्वीकार गरिएको छ । प्रातिभासिक, व्यावहारिक र पारमार्थिक । डोरीमा सर्प देखिनु अनि सिपिमा चाँदी देखिनु र निदाएको बेला स्वाप्निक पदार्थहरू देखिनु प्रातिभासिक सत्ता हो । हाम्रो दैनिक जीवनमा गरिने क्रियाकलापहरू व्यावहारिक सत्ताभित्र पर्दछन् । ब्रह्मसत्ता पारमार्थिक सत्ता हो । व्यावहारिक जीवनका हरेक पदार्थहरू व्यावहारिक सत्ताभित्र पर्छन् । व्यावहारिक कालमा सम्पूर्ण शास्त्रको विधानलाई वेदान्तले नकार्दैन । बरु वेदान्तले बताएअनुसारको ब्रह्मनिष्ठामा पुग्न शास्त्रोक्त कर्म गर्नैपर्ने सर्त राख्छ । कर्मद्वारा चित्तलाई शुद्ध नबनाई, उपासनाद्वारा चित्तलाई एकाग्र नबनाई ब्रह्मजिज्ञासाको अधिकार नै प्राप्त हुँदैन । ज्ञानप्राप्त भएको व्यक्तिलाई मात्र कर्मको आवश्यकता छैन भनिएको हो । यसप्रकार ज्ञानीलाई कर्मको आवश्यकता नभएपनि लोकसंग्रहका लागि भने ज्ञानीले पनि कर्म गर्नुपर्दछ । त्यसैले वेदान्तमा कर्मकोे ठूलो महत्त्व छ । यसलाई स्पष्ट्याउन निम्न सन्दर्भहरू मननीय छन् –

क) वेदमा कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः (शुक्ल यजुर्वेद४०।२) कर्म गरेर सयौँ वर्ष बाँच्ने चाहना राख्नुपर्छ । भनेर जीवनमा कर्मको ठूलो महत्त्व देखाइएको छ । अज्ञान अवस्थामा कर्म चित्तशुद्धिका लागि सहायक हुन्छ । ज्ञान भैसकेपछि कर्म लोकोपकारका लागि उपयोगी हुन्छ । व्यापक ब्रह्मसत्ताको बोध भएपछि कर्म गर्दा स्वार्थ र संकीर्णताले नअल्मल्याउने भएकोेले अझ सफलतापूर्वक कर्मसम्पन्न हुन्छ भन्ने वैदिक मान्यता छ ।

ख) गीतामा युद्धभूमिको बीच मोहवश युद्ध गर्न नचाहने अर्जुनलाई भगवान् कृष्णले गीताको ज्ञान दिनुभयो । त्यसपछि अर्जुनले कुशलतापूर्वक युद्ध गरे । अचम्मको कुरा के भने, ज्ञान नहुँदा कर्मबाट निवृत्त हुन चाहने अर्जुन ज्ञान भइसकेपछि युद्धरुप घोर कर्ममा किन प्रवृत्त भए त ? गीताका पंक्तिहरूमा कहीँ ज्ञानको र कहीँ कर्मको ठूलो महत्त्व बताइएको छ । ज्ञान र कर्म दुवै सँगै हुन नसक्ने कुरा पनि दर्साइएको छ, तर अर्जुनले ज्ञानोत्तर कर्म कसरी गरे ? यसको उत्तर शंकराचार्यले यसरी दिनुभएको छ – मानिसहरू दुई किसिमका हुन्छन् । कोही पहिल्यै चित्तशुद्ध भएका र कोही चित्तशुद्ध हुन बाँकी रहेका । चित्तशुद्ध हुन बाँकी व्यक्तिहरू कर्मका अधिकारी हुन्छन् । चित्तशुद्ध भइसकेका व्यक्तिहरू ज्ञानका अधिकारी हुन्, तर जसको चित्तशुद्ध भएको छैन तिनीहरूले कर्मद्वारा चित्तशुद्ध गर्नुपर्छ र त्यसपछि ज्ञानमा लाग्नुपर्छ । यस प्रसंगमा यो गीताको श्लोक मननीय छ – 
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसि ।। (गीता)
जनक आदि राजाहरूले कर्मद्वारा नै सिद्धि प्राप्त गरे । वास्तवमा कर्मद्वारा मात्र सिद्धि प्राप्त नगरेर कर्मद्वारा चित्तशुद्धि त्यसपद्धि ज्ञान र त्यसपद्धि सिद्धि प्राप्त हुने हो । यदि राजा जनक पहिले ज्ञानी थिए भन्ने हो भने पनि उनका लागि कर्म लोकसंग्रहार्थ आवश्यक भएको देखिन्छ । त्यसैले शास्त्रानुकूल लौकिक व्यवहार वेदान्तका लागि उपयुक्त र आवश्यक ठहर्छ । फरक यति मात्र छ कि ज्ञान नहुँदा गरिएको कर्म बन्धनको कारण हुन्छ किनभने कर्म गर्दा त्यसको कर्तृत्वभावले कर्तालाई बाँध्दछ । ज्ञान भइसकेपछि गरेको कर्म बन्धनको कारण हुँदैन किनभने त्यतिखेर कर्तामा कर्तृत्वभाव रहँदैन । पहिले अर्जुनलाई युद्ध गर्दा हुने हत्याको दोषको सम्भावना थियो किनभने उनमा कर्तृत्वभाव थियो । ज्ञानपछि उनमा कर्तृत्वभाव समाप्त भयो र फलसँग सम्बन्ध पनि रहेन । यही कुरा गीतामा भगवान्ले भन्नुभएको छ – 
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।( )

ग) योगवासिष्ठमा रामले वैराग्य लिएर सबै कर्मलाई छोड्न थाल्दा वसिष्ठले ज्ञान सिकाएको र ज्ञानपछि रामले सफलतापूर्वक कर्म गरेको देखाइएको छ । भनिन्छ–
उभाभ्यामेव पक्षाभ्यां यथा खे पक्षिणां गतिः । तथैव ज्ञानकर्मभ्यां जायते परमं पदम् ।। 
जसरी चरा उड्न दुई पखेटा चाहिन्छन्, गाडी गुड्न दुई चक्का चाहिन्छन् त्यसैगरी जीवन सफल बनाउन ज्ञान र कर्म दुवै आवश्यक छन् । यो योगवासिष्ठको सिद्धान्त हो । 

घ) शंकराचार्यले आफू निवृत्ति मार्गमा लागे पनि चित्तशुद्धिका लागि कर्म आवश्यक हुन्छ भन्नुभएको छ । तत्त्वसाक्षात्कारका लागि ज्ञान आवश्यक भएझैँ चित्तशुद्धिका लागि कर्म नै चाहिन्छ भन्ने उहाँको भनाइ हो । 
चित्तस्य शुद्धये कर्म न तु वस्तूपलब्धये । वस्तुसिद्धिर्विचारेण न किञ्चित्कर्मकोटिभिः ।। 
(विवेक चूडामणि ११)
शंकराचार्यको मतमा जगत पारमार्थिक नभए पनि व्यावहारिक मानिएको छ र यसलाई प्रारब्धसँग जोडिएको छ । शरीर र शरीरसँग सम्बद्ध विषयहरू प्रारब्धसँग जोडिने र प्रारब्ध नभोगी नहुने भएकोले त्यसमा चिन्ता गर्न नहुने उहाँको सल्लाह छ । प्रारब्धं त्विह भुज्यतामथ परं ब्रह्मात्मना स्थीयताम् । (उपदेशपञ्चक) जुन कुरा नभई छोड्दैन त्यसका सम्बन्धमा चिन्ता गर्नु हुँदैन, तर ज्ञान भइसकेपछि सञ्चित कर्म बाँकी रहँदैन । आगामी कर्म फलदायी हुँदैन । त्यसैले कर्मको सिद्धान्तमा अल्मलिएर आफ्नो लक्ष्यबाट विचलित हुनुहुँदैन । जागिसकेपछि स्वप्नमा देखिएका वस्तुका सम्बन्धमा आसक्ति र मोह हुँदैन । त्यसैगरी चेतनाको नजरले हेर्दा संसारका सुख, दुःखहरूमा आसक्त भइँदैन भन्ने उहाँको भनाइ हो ।

ङ) पुराण, इतिहासमा आएका मन्त्रद्रष्ट्रा ज्ञानी मुनि, महर्षिहरू र अर्वाचीन समयका महापुरुषहरू सबैले वेदान्तको चिन्तनको आधारमा आफ्नो जीवनलाई सफल बनाएको देखिन्छ । उनीहरूको लोकोत्तर चिन्तनबाट समाजमा ठूला ठूला परिवर्तनहरू भए । धार्मिक, आध्यात्मिक सुधारहरू भए । त्यसको मूल वेदान्तचिन्तन हो । अद्वैत वेदान्तसँग नजिक जस्तो बुद्धको चिन्तनले जुन समाजमा जुन पञ्चशीलको सिद्धान्त दियो त्यो आज विश्वसमुदायमा मानवतावादको मूल आधार बनेको देखिन्छ । त्यस्तै पूर्वका ठूलाठूला दार्शनिकहरू शंकराचार्य, रामानुजाचार्य, माध्वाचार्य, जे. कृष्णमूर्ति, रमण महर्षि, आनन्दमयी माँ, स्वामी विवेकानन्द, महात्मा गान्धी, बालगंगाधर तिलक, योगी मत्स्येन्द्रनाथ, योगी गोरखनाथ, योगी नरहरिनाथ जस्ता सन्त महात्माहरूले वेदान्त दर्शनको चिन्तनबाट प्रभावित भएर नै समाजसुधारको काम गरे । 

७. निष्कर्ष
वास्तवमा हरेक समाज सुधारक व्यक्ति निजी स्वार्थबाट माथि उठ्नु जरुरी छ । त्यसका लागि वेदान्तचिन्तनले सकारात्मक प्रभाव पारेको हुन्छ । त्यसैले वेदान्तचिन्तन जीवन र जगत्को उन्नतिको आधार हो । वेदान्तले एउटै ब्रह्मतत्त्वबाट जीवन र जगत् खडा भएको कुरा बताउँछ । सर्वे भवन्तु सुखिनः । वसुधैव कुटुम्बकम् भन्ने चिन्तन वेदान्तको उपज हो र आजको आवश्यकता पनि हो । वर्तमान विश्वपरिवेशमा समय–समयमा देखिने विद्वेष र वैमनस्य कोरा भौतिकवादको उपज हो । भौतिकवादले मात्र वर्तमानलाई हेर्छ । वेदान्तचिन्तनको आधारमा खडा भएको अध्यात्मवादले समग्रलाई हेर्छ । समग्रमा दृष्टि पु¥याएर हेर्दा संकीर्णताबाट माथि उठ्न सकिन्छ । व्यापक र विशाल दृष्टि बन्न सक्छ । त्यसले नै मानवताको रक्षा पनि गर्छ । अतः वेदान्तदर्शन पलायनवादी चिन्तन नभएर क्रियाशील बनाउने चिन्तन हो । जीवन र जगत्को मूल पत्ता लगाउने र महान् विचारका साथ आफुलाई चेतनाको उचाइमा पु¥याउने चिन्तन हो भन्ने सिद्ध हुन्छ । त्यसैले त राजा अश्वपति, राजा जनक जस्ता ज्ञानीहरूले ज्ञाननिष्ठा भएर नै निष्पृह बनेर विधिपूर्वक राज्य गरे । व्यवहारमा रहेर पनि असङ्ग बन्नु र अझ सफल बन्नु ज्ञानको विशेषता हो । असत्यबाट सत्यमा पर्‍याउने, अँध्यारोबाट उज्यालोमा पुर्‍याउने र मृत्युबाट अमरत्वमा पुर्‍याउने यही चिन्तन हो । त्यसैले वृहदारण्यक उपनिषद् भन्छ– 
 

असतो मा सद्गमय । तमसो मा ज्योतिर्गमय । मृत्योर्मा अमृतङ्गमय ।  अस्तु ।।