वि. सं २०४८/४९ सालतिर नेपालमा संस्कृत शिक्षालाई राज्यका तर्फबाट त्यति चासो दिन छोडिएको थियो, वनकालीको वेदविद्याश्रम र रानीपोखरी पाठशालाजस्ता केही औँलामा गन्न मिल्ने औपचारिक शिक्षा प्रदायक गुरुकुलीय पद्धततिका संरचनाहरू मात्रै थिए । त्यस्तो समयमा वनारसमा अध्ययन अध्यापन गर्दै रहेको एक युवक जसको निश्चित ठेगाना छैन, बस्ने बास छैन, घर जाउँ त ११ वर्षमा नै बाबुआमा बितेका छन् , अन्य आफन्तकोमा जानुपूर्व नै उपेक्षाको दृष्टि परसम्म फैलिएका हुन्छन् ,यस्तो विपन्न अवस्थाबाट सिर्जित व्यक्ति नेपालमा गुरुकुल खोल्ने हुट्हुटी लिएर नेपाल फर्कन्छ ।  माधव मीना जस्ता एकदुई जना सहयोगी भेट्टाएपछि गुरुकुलको औपचारिक सुरुवात मध्य नेपालको देवघाट तनहुँमा शुभारम्भ हुन्छ । त्यसपूर्व नेपालमा गुरुकुलको परम्परा थिएन , कतै वेद विद्यालय त कतै पाठशाला आदिबाट अनौपचारिक रूपमा संस्कृत पढाई हुने गर्थ्यो । अलिअलि भएका संस्कृत विद्यालयहरूमा पनि संस्कृत पठनपाठन प्रायः शून्य नै भैसकेको थियो । त्यस्तो प्रतिकूल अवस्थामा पनि वैदिक सनातन धर्म संकृतिको संरक्षण, संवर्धन एवम् संस्कृत विद्याको प्रचार-प्रसार गर्ने मूल उद्देश्यले एउटा जोगीको अगुवाइमा  वि.सं. २०५० मा महेश संन्यास आश्रम मातृ संस्थाको रुपमा र त्यसैको विस्तारमा महेश संस्कृत गुरुकुलको स्थापना भयो । यो नै नेपालको प्रथम गुरुकुल हो, जसका संस्थापक सन्त शिरोमणि श्री १००८ डा. स्वामी रामानन्द गिरि हुन् ।

कक्षा ६ देखि आचार्य (स्नातकोत्तर) तहसम्म निःशुल्क आवासीय सुविधासहित गुरुकुलीय मर्यादाअनुरूप सुन्दर, स्वच्छ शान्त एवम् पारिवारिक वातावरणमा औपचारिक शिक्षा प्रदान गरिरहेको महेश संस्कृत गुरुकुलमा हाल २५० भन्दा बढी छात्रहरूले अध्ययन गरिरहेका छन् ।  वेद, व्याकरण, दर्शन, अद्वैतवेदान्त लगायत शास्त्रीय विषयहरूको प्रामाणिकअध्यापनका साथै ज्योतिष, वास्तुशास्त्र, कर्मकाण्ड, कृषि, संगीत, कम्प्यूटरजस्ता प्राविधिक विषयको  प्रशिक्षण हुने गरेको गुरुकुलका प्रधानाचार्य फणीन्द्र प्रसाद पौडेलले बताए । संस्कृत, नेपाली तथा अङ्ग्रेजी भासाका १ लाखभन्दा धेरै पुस्तक भएको बृहत् पुस्तकालय ,  योगाभ्यास, खेलकुद, व्यायाम आदिको समेत अभ्यासका साथ अध्यापन हुने भएकाले शारीरिक एवम् मानसिक रूपमा स्वस्थ रहेर अध्यापन हुने सुन्दर वातावरण देख्नसाथ हर कोहीको मन स्वतः आह्लादित हुन्छ ।  प्रधानाचार्य पौडेलका अनुसार गुरुकुलमा हाल २५ जना योग्य गुरुहरूले अध्यापन गराइरहेका छन् । उनले गुरुकुलका विद्यार्थीहरूमा आवास, भोजन, अतिरिक्त क्रियाकलाप एवम् सर्वाङ्गीण विकासमा कुनैपनि कमी हुन नदिएको बताए ।  गुरुकुलका छात्रहरू सबै क्षेत्रमा अब्बल हुनेगरेकाले विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कारहरू ल्याउन सफल भएको पनि बताए । नेपाल तथा भारतका शास्त्रार्थ प्रतियोगिता, राष्ट्रिय कविता प्रतियोगिताहरू, वक्तृत्वकलाहरू, हाजिरी जवाफ प्रतियोगिताहरू, अन्तर्राष्ट्रिय तथा राष्ट्रिय योग च्याम्पियनसिपहरूमा समेत स्वर्णपदक सहित विभिन्न पदक र स्थानहरू गुरुकुलमा भित्रिएको पनि प्रधानाचार्य पौडेलले जनाए ।

विद्यापीठमा हाल नव्यव्याकरण र शाङ्कर वेदान्तको अध्यापन हुने विद्यापीठका प्राचार्य कमल सुवेदीले जानकारी दिए । उनका अनुसार विद्यापीठमा संस्कृत तर्फका सबै विभागहरू थप गर्न सकेको खण्डमा भारत अध्ययनका लागि जानुपर्ने बाध्यताको अन्त्य हुने पनि जनाए । यद्यपि विद्या हराए काशी जानु भन्ने उक्ति अहिले फेरिएर देवघाट जानु भन्ने उक्ति चलेको पनि प्राचार्य सुवेदीले जनाए । उनले नेपालमा संस्कृतका क्षेत्रमा महेश संस्कृत गुरुकुल विद्यापीठले उल्लेख्य योगदान गरेको पनि जनाए । उनका अनुसार गुरुकुलले ४० भन्दा बढी पुस्तक प्रकाशन समेत गरेको छ ।  उपनिषद्, गीता, भागवत, अध्यात्म रामायण, लघुसिद्धान्तकौमुदी, अमरकोश, रुपावलीचन्द्रिका, तर्कसंग्रह, रुद्री, दुर्गासप्तशती आदि गुरुकुलका महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरू सम्पादन र नेपालीमा व्याख्यासमेत गर्ने गरेको उनले जनाए ।  

गुरुकुल सञ्चालनका लागि मासिक १० लाख देखि १२ लाखसम्म खर्च हुने गरेको गुरुकुल आश्रमका व्यवस्थापक सन्तोष गिरीले बताए । उनले गुरुकुलको निश्चित आयको कुनैपनि स्रोत नभएको बताए ।   दाताहरूको मुठीदान तथा अन्नदानबाट गुरुकुल चल्ले भएकाले समाजको प्रत्यक्ष सम्पर्कमा गुरुकुल रहेको हुन्छ । समाजलाई गुरुकुलले दक्ष जनशक्ति उत्पादन गरेर उल्लेख्य मात्रामा पठाएको पनि उनले जनाए । वर्तमान परिस्थितिमा स्थायी आयश्रोत बिना गुरुकुल सञ्चालन गर्न गाह्रो हुने भएकाले  अब व्यवसायीक शिक्षा सञ्चालन गर्नतर्फ पनि सोच्नुपर्ने उनले बताए । त्यसैगरी सरकारी निकायबाट कुनै पनि प्रकारको सहयोग हुने नगरेको पनि व्यवस्थापक गिरीले बताए ।      

आश्रमले देवघाटका अतिरिक्त देशका विभिन्न स्थानमा आफ्नो सेवाक्षेत्र विस्तार गरेको छ । शङ्कराचार्य मठ काठमाडौँ, अम्बरेश्वर संन्यास आश्रम कास्की, पराशर आश्रम तनहुँ, नारायणी आश्रम चितवन, गौरीशङ्कर विद्यापीठ झापा,  महर्षि गुरुकुल कास्की, हंसदा योग आश्रम काभ्रे आदि स्थानमा शाखा सेवाकेन्द्रहरू सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ ।

गुरुकुलमा पाठशाला, गोशाला, यज्ञशाला, पाकशाला र धर्मशाला गरी प्राचीन गुरुकुलीय मर्यादाअनुरूप पञ्चशाला सञ्चालन भैरहेको छ । गुरुकुललाई सहयोग गर्न चाहनेहरूले अक्षयकोष, दैनिक मासिक खर्चमा सहयोग, भौतिक निर्माण, पुस्तक प्रकाशन, अन्नदान एवम् भण्डारा, छात्रवृत्ति एवम् पुरस्कार, भूमिदान, गोसेवा, गुरुकुल प्रवर्धन समाजमा सदस्यता आदि क्षेत्रहरूमा सहयोग गर्न सकिने पनि व्यवस्थाक सन्तोष गिरीले जनाए ।

वैदिक वाङ्मय एवम् पूर्वीय दर्शनको अध्ययन तथा अनुसन्धान गर्ने उद्देश्यले रामानन्द अनुसन्धान केन्द्र –RRC  सञ्चालनमा आएको छ । जसको भौतिक तथा प्रारम्भिक अनुसन्धानमुलक कार्यको सुरुवात भैरहेको छ ।   महेश संन्यास आश्रमका वर्तमान पीठाधीश रमणानन्द गिरि हुन् । उनी सोही गुरुकुलकै उत्पादन हुन् ।  गुरुकुलको सम्पूर्ण व्यवस्थापन गर्न गुरुकुलका उत्पादन नै सक्षम भएका छन् । हाल आश्रम ५० रोपनीभन्दा बढी क्षेत्रमा फैलिएर सेवा विस्तार गरिरहेको छ । आश्रममा अतिथिहरूका लागि अतिथि निवास, सन्तहरूक लागि सन्तनिवास, कृषिक्षेत्र, शिक्षण भवन, खेल मैदान आदि व्यवस्था गरिएको छ ।

गुरुकुलका छात्रहरू विहान ४ बजे नै उठेर स्नान शौच पश्चाद् सन्ध्यावन्दनादि कर्म सकेर विद्येश्वरको आराधनामा लाग्दछन् । सस्वर रुद्राष्टाध्यायी एवम् स्तोत्रहरूको गायन पश्चाद् आश्रमको मुख्य प्रवेशद्वारसँगै रहेको विशाल शिव मन्दिर (विद्येश्वर) मा वैदिक आरती गरिरहेका भेटिन्छन् । जसको सुमधुर ध्वनिले वातावरण नै पवित्र बनाएको अनुभव हुने त्यहाँ आउने अभ्यागतहरूले बताए । आरती गरिसकेपछि योगाभ्यास, विद्याकी देवी सरस्वतीको उपसना पश्चाद् विद्याध्ययनमा लाग्दछन् । आश्रम परिसरमा फूलवारी, सुन्दर हरियो चौर, लामबद्ध अशोकका वृक्षहरू मानौँ तपस्वीझैँ उभिएका लाग्दछन् । आश्रम प्राचीन ऋषिहरूको तपस्यास्थल र छात्रहरू ऋषिकुमारझैँ देखिन्छन् ।  बेलुका सङ्गीतमय आरती हुने गर्दछ । सम्पूर्ण व्यक्तिहरूले एकैसाथ पङ्तिबद्ध बसेर भोजन गरेको प्रथमपटक देख्ने व्यक्ति अर्कै लोकमा पुगेझैँ लागेको एक अतिथिले बताए । आश्रमको वातारण देखेर जो कोही मोहित हुन्छन् ।

गुरुकुलका उत्पादनहरू विभिन्न क्षेत्रमा रहेर राष्ट्रसेवा गरिरहेका छन् । कथा प्रवचन, कर्मकाण्ड, शिक्षण, सैनिक तथा निजामती क्षेत्रमा समेत सेवारत छन् । नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय तथा त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा उल्लेख्य संख्यामा प्राध्यापनरत छन् ।