परिचय –
    स्वर्गद्वारी प्युठान जिल्लाको सदरमुकाम खलङ्गाबाट करिब २६ किलोमिटर पश्चिममा अवस्थित धार्मिक पर्यटकीय स्थल हो स्वर्गद्वारी । नेपालका प्राचीन तीर्थस्थलहरूमध्ये यसलाई एउटा ऐतिहासिक तीर्थस्थल मानिन्छ । पौराणिक कालमा पाण्डवहरू स्वर्ग जाँदा यो बाटो भएर गएको हुनाले स्वर्गद्वारी नाम रहेको जनविश्वास रहेको छ ।  यहाँ पालिएका गाईको दर्शन गर्नाले, गाईलाई भोजन गराउनाले, महाप्रभुको दर्शन गर्नाले, यहाँका देवस्थल र अखण्ड धुनिको दर्शन गर्नाले पुण्य पाइने र मनोकांक्षा पूरा हुने जनविश्वास रहेको छ । प्रत्येक वर्ष वैशाख पूर्णिमाको अवसरमा यस ठाउँमा मेला लाग्ने गरेको छ । 
    लुम्बिनी प्रदेश क्षेत्र अन्तर्गत राप्ती अञ्चल प्युठान जिल्लाको स्वर्गद्वारी नगरपालिका वडा नं. २ मा अवस्थित तपोभुमि स्वर्गद्वारी सामुद्रिक सतहदेखि ७००० फीटको उचाईमा पर्दछ । २६००० रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको यस भूमिमा सत्य युगमा देवताहरूले आएर तपस्या गर्ने गरेको र त्यसै ठाउँमा रोल्पा जिल्लाको रुम्टी गाँउमा वि.स. १९१६ मा जन्मनुभएका  श्री १०८ महाप्रभु बालतपस्वी श्री नारायण गौतम १९५१ मा स्वर्गद्वारीमा आएपछि वेदका मन्त्रद्वारा अग्नि प्रज्ज्वलित गरी १९५२ बैसाख पूर्णिमादेखि अखण्ड महायज्ञ सुरु गर्नु भएको थियो । विश्व शान्तिको लागि सञ्चालित अखण्ड यज्ञ हालसम्म पनि निरन्तररूपमा चलिरहेको छ ।

प्रभुको बाल्यकाल –
    रुम्टीमा जन्मनु भएका नारायण गौतम ३ वर्षको उमेर देखि शिवको भक्त हुनुहुन्थ्यो । आफ्नो छैटीको दिन आमाले मासु आहार गरेको थाहा पाई ३ दिनसम्म भोकै बसी दशौ दिनबाट कपिला गाईको दुध सेवन गरी प्रायश्चित्त गर्नुभएको थियो । गाँउभन्दा माथि रहेको ओढारमा ५ वर्षको उमेरमा अदृश्य भई ३ वर्षपछि विद्वान्‌का रूपमा प्रकट हुनु भएको थियो । यसरी १९४२ मा गुरु सच्चिदानन्द गिरीबाट संन्यासको दीक्षा प्राप्त गरेपछि उहाँको नाम हंसानन्द गिरि भएको हो । उहाँ आफ्नो गाउँ छाडी चेलाहरूसहित धर्म रक्षाका लागि हिड्नु भयो । उहाँ हिँड्दा-हिँड्दै स्वर्गद्वारी नामक उच्च पर्वतमा पुगेपछि त्यहाँ प्राचीन यज्ञशाला रहेको समतल भूमिमा बाझको वृक्षमुनि आश्रम राखी बस्ने इच्छा प्रकट गर्नुभयो । प्राचीन कालमा यज्ञ गरेको अवशेषहरू फेला परे पछि त्यस ठाँउमा मन्दिर स्थापना गर्नुभयो ।

स्वर्गको द्वार  (गुप्तीसागर) –
    स्वर्गद्वारीको उच्चटाकुरामा एउटा गुफा रहेको छ । उक्त गुफाबाट प्रभुले स्नानको निम्ति २३०० मिटर तल लुंग्रीमाडीको दोभानमा झर्ने र त्यसै द्वार मार्फत् नै फिर्ता हुने गर्नुहुन्थ्यो भनेर त्यहाँका मानिसहरू बताउँछन् । त्यही गुफाको द्वारलाई आजभोली स्वर्गको द्वार (स्वर्ग जाने बाटो) र गुप्तीसागर भन्ने चलन छ ।

 
स्वर्गद्वारीको महत्त्व - 
प्रभुलाई शिवको अवतार मानिन्छ । विश्वभरमा स्वर्गद्वारीमा मात्र सम्पूर्ण पूजा अग्निको हवन गर्ने विधिविधानबाट सञ्चालित हुन्छ । यहाँको टाकुराबाट देखिने हिमशिखरहरू र रमणीय दृश्यहरूको अवलोकन गर्दा मन एकदमै पुलकित बन्दछ । साच्चै यस ठाउँमा पुग्दा स्वर्गीय आनन्दको अनुभूति जो कोहिले गर्न सक्छ । त्यसैले आज पनि यस पवित्रस्थलमा नेपाल र भारतबाट गरी हजारौँ भक्तजनहरूको भीड लाग्ने गरेको छ ।
    हवनकुण्डमा वेदका ऋचाहरूको उच्चारणपूर्वक अरणि मन्थन गरी प्रज्ज्वालित भएको अग्निमा आजसम्म निरन्तर रूपमा हवन चलिरहेको छ । दिनमा ३ कि.ग्रा. घिउद्वारा हवन गरिने र वेदापाठी निष्ठावान्‌ ब्राह्मणहरूद्वारा पूजा गरिने उक्त हवनकुण्डको विभूति यहाँ आउने हरेक भक्तहरूले दिव्य प्रसादका रूपमा श्रद्धापूर्वक ग्रहण ग्रहण गर्ने गर्दछन् । उक्त विभूति धारण गर्नाले रोग-व्याधि नलाग्ने र भएमा पनि ठिक हुने जनसाधारणको विश्वास छ ।

गौशाला – 
वि.सं. १९९७ मा महाप्रभुको मृत्युपूर्व यस आश्रममा करिब एक हजार गाई रहेका थिए भने हाल गाई गोरु गरी ३५० वटा रहेका छन् । यिनीहरूको पालनपोषण गर्न ३० जना ग्वालाहरू रहेका छन् । यहाँका गाईबाट आउने दुध र घिउले आश्रमको नित्य पूजा र आउने अतिथिहरूलाई चियापानको व्यवस्था गर्ने गरिएको छ । साथै करिब १०० रोपनी जग्गामा गाई भैसीको गोबरबाट अत्यन्त मलिलो माटोमा उत्पादन हुने भाजी साग आएका अतिथिहरूलाई खुवाउने गरिएको छ । केही समयदेखि यस आश्रमले सहज व्यवस्थापनका निम्ति भक्तजनहरूलाई सःशुल्क भोजनको समेत व्यवस्था गर्दै आएको छ, जसले गर्दा आउने भक्तजनहरूलाई निकै सहज भएको छ ।

पाठशाला – 
आश्रममा आउने भक्तजनहरूको शुभाशीर्वाद र केही श्रद्धाराशीबाट यस आश्रम परिसर भित्रै वेद पाठशालाको स्थापना गरी वेद, वेदाङ्गको अध्ययन अध्यापन पनि भइरहेको छ । वेदपाठी गुरुद्वारा पढाइने उक्त पाठशालामा हाल १०० जना विद्यार्थीहरू अध्ययनरत छन् । छात्रहरू नित्य सन्ध्या वन्दना, भगवत्पूजन गरी निष्ठावन् गुरुहरूको सान्निध्यमा रहेर वेद , रुद्री, चण्डी र अमरकोष लगायत विभिन्न ग्रन्थहरूको अध्ययन गरिरहेका छन् । यसरी यस आश्रमले देश र समाजका लागि योग्य र अनुशासित व्यक्तित्वको निर्माणमा समेत अहंभूमिका खेलेको छ ।

स्वर्गद्वारी आश्रम व्यवस्थापन –
     प्यूठानको २६००० रोपानी जग्गा बाहेक दाङ जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा १०५० विघाह जमिन रहेको छ । त्यहाबाट उत्पादन हुने खाद्यान्नबाट स्वर्गद्वारीको दर्शनमा आउने भक्तजनहरूलाई सःशुल्क भोजन र आवासको व्यवस्था गरिदै आएको छ । सम्पूर्ण व्यवस्थापन हेर्ने एक जना व्यवस्थापक र स्टोर हेर्न एक जना भण्डारेको व्यवस्था छ । आउने भक्तजनहरूलाई प्रसादीको छुट्टै व्यवस्था आश्रमले गर्दै आएको छ । आश्रममा मुख्य मेला बैशाख पुर्णीमा, जेष्ठ, भाद्र, कार्तिक र माघे सक्रान्तिमा लाग्ने गर्दछ । यहाँका मुख्य तिर्थयात्रीहरू नेपालका आन्तरिक तिर्थयात्रीहरू र भारतका उत्तर प्रदेश तथा विहारक्षेत्रका रहेका रहेका छन् । 

निष्कर्ष :
    स्वर्गद्वारी मन्दिर, यसको नकारात्मक पक्षहरूका बावजूद, सुधार र वृद्धिका अपार संभावनाहरू छन् ।  शौचालय सुविधा र फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार गर्नाले स्वर्गद्वारी परिसरको सरसफाइ भयो भने आगन्तुकहरूले अझ दिव्य अनुभव गर्न सक्नेछन् । अपाङ्ग व्यक्तिहरूका लागि पहुँच अभिवृद्धिले समावेशीतालाई बढावा दिनेछ र सबैले मन्दिरमा दर्शन गर्न र पूजा गर्न सक्छन् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्नेछ । वृद्ध आगन्तुकहरूको लागि पर्याप्त सिट व्यवस्था प्रदान गर्नाले उनीहरूको भ्रमणको क्रममा आराम र सुविधामा योगदान पुग्नेछ । स्पष्ट संकेत र सूचना बोर्डहरू लागू गर्नाले आगन्तुकहरू बाटोमा अल्मलिनु पर्दैन । जसले गर्दा उनिहरू समयमा नै गन्तव्यमा पुग्न सक्छन् । सफा पिउने पानीको निरन्तर उपलब्धता सुनिश्चित गर्नाले आधारभूत आवश्यकताको सम्बोधन भएको महसुस आगन्तुकहरूले गर्नेछन् । पार्किङ ठाउँ विस्तार गर्ने र प्रभावकारी ट्राफिक व्यवस्थापन लागू गर्नाले आगन्तुकहरूको लागि भीड र पार्किङ समस्याहरू कम हुनेछ । यसरी भएका समस्याहरूको उचित सम्बोधन हुने हो भने आएका आगन्तुकहरूको माध्यमले अझ यसको महत्ताको प्रचारप्रसार हुनेछ । जसले गर्दा पर्यटकको सम्भावनामा अझ वृद्धि भएर जानेछ ।